Kimyasal Madde Ölçümü
Kimyasal maddeler işyerlerimizde,
evlerimizde, sanayide kısaca hayatımızın birçok yerinde karşımıza çıkmaktadır.
Kimyasal maddeler kullanımına göre bazen hayatımızı kolaylaştırır bazen de
insan sağlığı üzerinde zararlı etkiler yaratır. Kimyasal maddelerin en çok
kullanıldığı yer endüstridir. Endüstride kimyasal madde ile çalışan kişiler
kimyasal maddeye maruz kalırlar. Kimyasal maddelerle çalışmalar sonucunda
çalışanlar üzerinde kimyasal maddeye maruz kalma sonucunda meslek hastalıkları
ya da sağlık açısından başka etkiler yaratmaktadır. Kimyasal madde ile
çalışanların ne kadar kimyasal maddeye maruz kaldığını belirlemek ve bu
kimyasal maddelerin çalışan üzerine etkilerini azaltmak için işyerlerinde
kimyasal madde maruziyeti ölçümleri yapılır.
Kimyasal Madde, Tehlikeli Kimyasal Madde Nedir ?
Kimyasal madde: Doğal halde
bulunan, üretilen, herhangi bir işlem sırasında kullanılan veya atıklar da
dâhil olmak üzere ortaya çıkan, bizzat üretilmiş olup olmadığına ve piyasaya
arz olunup olunmadığına bakılmaksızın her türlü element, bileşik veya
karışımlara kimyasal madde denir.
Tehlikeli kimyasal
madde: Patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir,
alevlenir, toksik, çok toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjik,
kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli özelliklerden
bir veya birkaçına sahip maddeleri ve müstahzarları veya yukarıda sözü edilen
sınıflamalara girmemekle beraber kimyasal, fiziko-kimyasal veya toksikolojik
özellikleri ve kullanılma veya işyerinde bulundurulma şekli nedeni ile
çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden risk oluşturabilecek maddeleri veya
mesleki maruziyet sınır değeri belirlenmiş maddelere tehlikeli kimyasal madde
denir.
Kimyasal Maddelerin Kullanıldığı İşlemler
Kimyasal maddelerin üretilmesi,
işlenmesi, kullanılması, depolanması, taşınması, atık ve artıkların arıtılması
veya uzaklaştırılması işlemleri sırasında kimyasal maddeler kullanılır.
İşyeri Ortamında Kimyasal Madde
Günümüz insanı kimyasal maddelere,
endüstrinin hemen her dalında, atölye, laboratuvar, sokak hatta evlerde çeşitli
organik ve anorganik bileşiklerle (gıda katkı maddeleri, plastikler, boyalar,
solventler, pestisitler, ilaçlar ile endüstri ve kentleşmeden kaynaklanan gaz,
buhar, toz vb.) çeşitli biçimlerde temasta bulunmaktadır. Kişinin içinde
bulunduğu ortama karışmakta olan kimyasal maddeler, yapısal niteliklerine bağlı
olarak deri, sindirim ve özellikle solunum yollarından biri ya da birkaçından
organizmaya girebilmekte ve bu kimyasal maddeler sistemde olumsuz etkilerini
yapmaya başlamaktadır. Endüstrilerde kimyasal maddelerle, deri ve sindirim
yolları ile etkilenme sonucu ortaya çıkabilen sistemik etkilenme (zehirlenme)
gibi olaylara oldukça seyrek rastlanmaktadır. İnsan solunum sisteminin en büyük
bölümü olan akciğerler, yaklaşık 50-80 m2 lik aktif bir iç yüzeye sahiptir
ve solukla alınan ortam havası, geçirgenliği çok yüksek olan bu yüzeyle tam bir
temas oluşturmaktadır. Oysa insan derisi, yabancı madde geçirgenliği çok düşük
olan bir yüzeye sahip olduğundan bazı organik solventler ve katı maddeler (örn.
benzen, kurşun tetra etil, pestisitler, civa vb.) dışında zararlı, zehir etkisi
olabilen kimyasal maddeleri (derinin yaralı olmaması koşulu ile) organizmaya
geçirmez. Bununla birlikte, asitler ve alkaliler gibi bazı yakıcı, tahriş edici
kimyasal maddelerle temas ya da fiziksel zorlanma sonucunda oluşan deri
hastalıkları, endüstride görülen tüm meslek hastalıklarının yarısından
fazlasını oluşturmaktadır. Kimyasal maddelerle sindirim yolu ile etkilenmeler
ise yiyecek ve içeceklerin, çalışma ortamındaki ve/veya kişinin ellerine,
giysilerine bulaşmış kimyasal maddeler çeşitli yollarla kirlenmesi sonucunda
ortaya çıkmaktadır. Endüstriyel kimyasal madde zehirlenmeleri, hemen daima,
belirtileri uzunca süreler sonra sezilmeye başlayan kronik hastalık, sağlık
bozukluğu olaylardır, bunların yanı sıra çok az sayılarda ani ve şiddetli
olarak ortaya çıkan akut zehirlenmeler de görülebilir ve bunlar kaza olarak
nitelendirilir. Tüm bu nedenlerle hangi tür ve kapasitede olursa olsun işyerlerinde
ortamda kimyasal madde kontrolü yapılmaz, gerekli koruyucu önlemler alınmaz,
çalışanların sağlık durumları izlenmez, çalışan, çalıştıran ve denetleyenler
yeterince eğitilmezlerse kimyasal maddelerle etkilenmeler çoğu kez başlangıçta
fark edilemez. Doğal olarak, hastalık belirtileri ortaya çıktıktan sonra
kimyasal maddelere karşı alınacak önlemler ve tedavinin başarı şansı ne yazık
ki azalacaktır.
İşyeri ortamında, yapılan işe,
kullanılan maddelere ve uygulanan işlemlere bağlı olarak oluşan ortam havasına
yayılan kimyasal maddeler, solunum yollarından gaz-buhar biçiminde organizmaya
girebilir ve çalışanların sağlığını etkileyebilirler.
Gaz ve Buharlar
Kimyasal madde işlemleri sırasında
insanların soluduğu ortam havasına kolayca yayılabilen ve solunum yollarından
hemen hiç engellenmeden geçebilen gaz ve/veya buhar yapısındaki kimyasal
maddeler genellikle depolama, doldurma-boşaltma ya da işlemleri sırasında
(yakma, kızdırma, buharlaştırma, bozunma vb.) oluşarak ortam havasına
karışırlar. Örneğin metal işleri yapılan atölyelerde, yağ gidermede kullanılan
trikloroetilen vb. solventlerin buharları, elektrik ark kaynağında azot
oksitleri, ozon gibi gazlar, fırın ve ocaklardan karbon monoksit, karbon
dioksit ve kükürt dioksit gibi yanma ürünü gazlar, yeterli önlemler alınmadığı
takdirde bu kimyasal madde ve gazlar ortam havasına yayılarak çalışanlar için
sağlık riskleri oluşturabilirler. Genel anlamda, insanlar üzerinde yaptıkları
etkilere göre gaz ve buharlar şöyle sınıflanabilir;
– Basit boğucu gazlar, örneğin karbon
dioksit, argon, propan, bütan (LPG),
– Kimyasal boğucu gazlar, örneğin karbon
monoksit,
– Tahriş edici gazlar, örneğin ozon,
kükürt dioksit, hidrojen klorür,
– Sistemik zehirli gazlar, örneğin
hidrojen siyanür, benzen, karbon sülfür, trikloroetilen.
Kimyasal Madde ve Gazların Çıkış Noktalarının ve Havadaki Miktarlarının
Saptanması
Sorun oluşturabilecek kimyasal
maddelerin tanımlanmasını izleyerek, bu kimyasal maddelerin hangi işlem
noktalarında ve işyerinin hangi bölgelerinde bulunduğu araştırılacaktır. Bu,
genellikle iş akımının izlenmesi ile kolaylıkla anlaşılabilir. Oysa,
çalışanların soluduğu atmosferi kirleten kimyasal maddelerin ortamda bulunup
bulunmadıkları, ve atmosferik konsantrasyonlarının ne düzeylerde olduğunu, koku
ya da görme duyuları ile değerlendirmek, kişi, bu konuda ne kadar deneyimli bir
uzman olsa da kesinlikle olanaksızdır. Bu nedenle işyeri ortamının kimyasal
madde faktörleri açısından incelenip değerlendirilmesinde, kimyasal madde ölçüm
yöntemleri, incelenecek kimyasal maddenin türüne, yoğunluğuna, uygulanan ölçme
tekniğine ve istenilen duyarlık düzeyine bağlı olarak doğrudan doğruya, işyeri
çalışma alanlarında detektör tüpleri ya da taşınabilir cihazlar ile kimyasal
madde ölçümü yapılarak değerlendirmeye temel olacak veriler toplanır. Daha
duyarlı ve tam nicel (kantitatif) sonuçlar gerekiyorsa, işyeri ortamından özel
yöntemlerle alınan hava bu amaçla kurulmuş endüstri hijyeni laboratuvarında
klasik veya aletli analiz yöntemleri uygulanır. Değerlendirmeler sonucunda,
çalışanların solumakta olduğu işyeri havasında bulunan kimyasal maddenin, bir
vardiya süresince orada bulunanların sağlığı için zararlı olabilecek düzeylerde
olup olmadıkları kararına varılabilmesi için bulunan değerler, “TLV” (Sınır
Eşik Değerler), “TWA”(8 saatlik belirlenen referans süre için Zaman Ağırlıklı
Ortalamalar), STEL (15 dakikalık bir süre için aşılmaması gereken maruziyet üst
sınır değeri) ya da, “MAK” (izin verilen en yüksek konsantrasyonlar) olarak
isimlendirilen standart değerlerle karşılaştırılır. Tablo 1 de örnek olarak
bazı kimyasal maddelerin, TWA ve STEL değerleri, ppm (milyonda kısım) ya da
mg/m3 (metre küpte miligram) olarak verilmiştir. Bu değerler, bazı
ülkelerin standartlarında farklılıklar gösterebilmektedir. Temel kural olarak,
laboratuvar ve epidemiyolojik araştırma sonuçlarına göre yeniden saptanan
konsantrasyonlar, her yıl güncelleştirilen listelere işlenerek yürürlüğe
girmektedir. Ülkemizde de kimyasal maddeler Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda
Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik ve Kanserojen ve Mutajen
Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik’lerine
göre değerlendirilir.
Tablo 1. Bazı Kimyasal
Maddelerin STEL ve TWA değerleri
|
TWA
|
STEL
|
|||
|
mg/m3
|
ppm
|
mg/m3
|
ppm
|
|
|
Toluen
|
192
|
50
|
384
|
100
|
|
Fenol
|
8
|
2
|
16
|
4
|
|
p-ksilen
|
221
|
50
|
442
|
100
|
|
Butanon
|
600
|
200
|
900
|
300
|
|
Dietileter
|
308
|
100
|
616
|
200
|
|
Metanol
|
260
|
200
|
–
|
–
|
|
Aseton
|
1210
|
500
|
–
|
–
|
|
Kloroform
|
10
|
2
|
–
|
–
|
Bazı Kimyasal Maddeler, Kullanım Alanları ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri
Endüstride sektöre bağlı olarak farklı
çeşit ve özellikte kimyasal maddeler kullanılmaktadır. Bu kimyasal maddeler ile
çalışanlar üzerinde sağlık açısından olumsuz etkiler görülmektedir. Bu kimyasal
maddelerin insan sağlığı üzerine oluşturduğu olumsuz etkilerin gözlemlenmemesi
için kimyasal madde ile çalışılan ortamda kimyasal madde maruziyeti ölçümü
yapılır ve Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri
Hakkında Yönetmelik, Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik
Önlemleri Hakkında Yönetmelik sınır değerleri ve uluslararası NIOSH, OSHA ve
ACGIH sınır değerlerinin altında bulunan ortamlarda çalışmalar sağlanır. Bazı
kimyasal maddeler, kullanım alanları ve insan sağlığı üzerine etkileri aşağıda
açıklanmıştır.
Toluen
Toluen solunum yoluyla alınan ve vücut
tarafından emilerek direk kana karışan bir kimyasal maddedir. Toluen kimyasal
maddesine solunum yoluyla maruz kalındığında baş ağrısı, sinir sisteminde
baskılanma, baş dönmesi, yürüme bozukluğu gibi olumsuz etkiler gözlenmiştir.
Yapıştırıcı sektöründe kullanılan toluen kimyasal maddesi çalışanlar üzerindeki
etkileriyle bağımlılık yaptığı durumlarda gözlemlenmiştir.
Toluen kimyasal maddesi boya sektöründe
yaygın bir şekilde çözücü olarak kullanılmaktadır. Ayrıca reçine, kauçuk
sanayisinde, dezenfektan üretiminde, yapıştırıcı yapımında kullanılmaktadır.
Benzen
Benzen kimyasal maddesi bazı kimyasal
maddelerin sentezi için başlangıç maddesini oluşturur. İyi bir çözücüdür.
Benzen kimyasal maddesinin insan sağlığına zararı açısından kanser yapma etkisi
bulunmaktadır.
Benzen kimyasal maddesi petrokimya
sanayisinde sıkça kullanılmaktadır. Ayrıca stiren ve fenol kimyasal
maddelerinin sentezinde başlangıç maddesi olarak kullanılır. Naylon
bileşiklerinde, deri sektöründe yapıştırıcı olarak kullanılan lateks üretiminde
kullanılmaktadır.
Formaldehit
Formaldehit kimyasal maddesinin
kimya sektöründe yaygın olarak kullanılmasının yanı sıra insan sağlığı üzerine
zararlı etkileri gözlemlenmiştir. Ortamda bulunan formaldehit kimyasal maddesi
solunum sistemiyle insan vücuduna alındığında burun ve boğazda yanma, nefes
darlığı ve öksürük gibi etkilere yol açmaktadır. Ağız yolu ile formaldehit
kimyasal maddesinin alınması sonucunda kişide mide bulantısı, şiddetli ishal,
karın ağrısı gözlenir ve tedavi edilmediği durumlarda birkaç gün içerisinde
ölümle sonuçlandığı gözlemlenmiştir. Ayrıca formaldehit kimyasal maddesinin
bazı enzimlerin çalışma yapısını bozduğu kanıtlanmıştır.
Formaldehit kimyasal maddesi mobilya
sektöründe, tekstil endüstrisinde, temizlik ürünleri üretiminde, dezenfektan
olarak, cila kaplamalarında kullanılmaktadır.
Neden Kimyasal Madde
Ölçümü Yaptırılmalıdır, Kimyasal Madde Ölçümü Ne Sıklıkla Yapılır.*
12.03.2013 tarihinde
28733 sayılı resmi gazetede yayımlanan Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda
Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik;
“MADDE 7h) İşveren, çalışanların
sağlığı için risk oluşturabilecek kimyasal maddelerin düzenli olarak ölçümünün
ve analizinin yapılmasını sağlar. İşyerinde çalışanların kimyasal maddelere
maruziyetini etkileyebilecek koşullarda herhangi bir değişiklik olduğunda bu ölçümler
tekrarlanır. Ölçüm sonuçları, bu Yönetmelik eklerinde belirtilen mesleki
maruziyet sınır değerleri dikkate alınarak değerlendirilir.” gereği
kimyasal madde ölçümleri yapılır.
Ayrıca Sağlık
Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Formaldehit ve Ksilen Ölçüm
Standartları Hakkında Genelge
“09.10.2013 tarih ve
28790 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Tıbbi Laboratuvarlar Yönetmeliği Tıbbi
Laboratuvar güvenliği başlıklı 28.inci maddesi (2) Korunmaya yönelik alınan
tedbirler, tıbbi laboratuvar personelinin ve yakın çevresinin kimyasal,
radyoaktif veya enfeksiyöz ajana maruz kalma olasılığını azaltıcı veya önleyici
olmalıdır. İle Ek – 10 Tıbbi Laboratuvar Denetim Formu Faaliyete Esas Denetim
Kritelerleri Madde 16 Tıbbi patoloji laboratuvarında havadaki formaldehit ve
ksilen düzeyleri ölçülmektedir. Hükümleri gereğince; tıbbi patoloji
laboratuvarlarında oluşacak toksik madde maruziyetini giderici düzenleyici ve
önleyici faaliyetler yapılmalıdır. Formaldehit ve ksilen marııziyeti kanda,
idrarda madde veya metabolitlerinin ölçümü ile belirlenememektedir. Bıınun
nedeni, metabolit ölçümünün bu maddelere özgü olmamasıdır. Kişi çalışma
ortamının dışında da formaldehit ve ksilene maruz kalabileceğinden, gerçekte
tıbbi patoloji laboratuvar kaynaklı maruziyeti göstermez. Bu nedenle çalışan
personelin laboratuvar kaynaklı formaldehit ve ksilen maruziyetinin ölçülmesi
gereklidir.” gereğince tıbbi laboratuvarlarda da formaldehit ve ksilen kimyasal
maddeleri ölçülmektedir.
Kimyasal Madde Ölçümü Nerelerde Yapılır?
·
Petrol sektöründe kimyasal madde ölçümü
·
Kimya sanayisinde kimyasal madde ölçümü
·
Boyahanelerde kimyasal madde ölçümü
·
İlaç sektöründe kimyasal madde ölçümü
·
Tekstil sektöründe kimyasal madde ölçümü
·
Atık su arıtma tesislerinde kimyasal madde ölçümü
·
Matbaa sektöründe kimyasal madde ölçümü
·
Kaynak atölyelerinde kimyasal madde ölçümü
·
Dökümhanelerde kimyasal madde ölçümü
·
Kauçuk ve plastik sektöründe kimyasal madde ölçümü
·
Tıbbi laboratuvarlarda formaldehit ve ksilen kimyasal madde ölçümü
Kimyasal Madde Ölçümü ve Kimyasal Madde Ölçüm Metodları
·
Renk karşılaştırma (Dedektör) Tüpleri kullanılarak gerçekleştirilecek,
Toksik gaz ve buhar konsantrasyonlarının tayini çalışmalarının “ASTM 4490-6
Standard Practice for Measuring the Concentration of Toxic Gases or Vapors
Using Detector Tubes 1’’ standartlarına göre çalışma ortam havasında gaz-buhar
halindeki kimyasal maddelerin ölçüm metodudur. Bu kimyasal madde ölçüm metodu
işyeri ve çalışma ortamlarında solunabilir hava içeriğinde bulunabilecek Toksik
gaz ve buhar konsantrasyonlarının tayininde kullanılacak “Renk karşılaştırma
(Dedektör) Tüpleri” kısa sureli örneklemelerde (1-10 dakika) veya uzun sureli
örneklemelerde aktif yada pasif olarak 1-8 saat kullanılırlar.
·
TS EN 1231:2000 “ İşyeri Atmosferi – Dedektör Tüplü Kısa Süreli Ölçüm Sistemleri
Özellikler ve Deney Metotları” ve TS EN 689 ‘’İşyeri Havası- Solunumla Maruz
Kalınan Kimyasal Maddelerin Sınır Değerler İle Karşılaştırılması ve Ölçme
Stratejisinin Değerlendirilmesi İçin Kılavuz’’ standartlarına göre çalışma
ortam havasında gaz-buhar halindeki kimyasal maddelerin ölçüm işlemi
standardıdır. Bu standarda göre kimyasal madde ölçümü ortam havasında gaz-buhar
halindeki kimyasal maddelerin ölçümleri tesis içerisinde bulunan gaz-buhar
kaynaklarında, gaz-buhar kaynaklarının etki alanındaki çalışma ortamlarında,
tesiste bulunan idari binalarda, tesis içi açık ve kapalı alanlarda solunabilir
gaz-buhar konsantrasyonunun belirlenmesi amacıyla yapılır.
Kimyasal madde ölçümleri çalışanın
solunum seviyesinden ve rutin iş akışında firmamız tarafından gerçekleştirilir.
Gaz-buhar ve kimyasal madde ölçüm sonuçları, aksi belirtilmedikçe, mg/m³ veya
p.p.m. olarak verilir. Kimyasal madde ölçüm sonuçları firmamız tarafından
hazırlanan kimyasal madde ölçüm sonuç raporunda Kimyasal Maddelerle
Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik, Kanserojen ve
Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında
Yönetmelik sınır değerleri ve uluslararası NIOSH, OSHA ve ACGIH sınır
değerlerine göre değerlendirilir ve kimyasal maddelerin sınır değeri aşan
noktaları belirtilir.
